Ailədə ikinci uşaq

   Bir çox hallarda şahidi oluruq ki, ikinci övlad dünyaya gəldikdən sonra evdə müxtəlif problemlər yaranır.Birinci övlad ikincini qısqanmağa başlayır.Valideynlərin bölünmüş diqqəti qayğısı uşağı narahat edir.İlk övladın yersiz kaprizləri , diqqət mərkəzində olmaq üçün etdiyi hərəkətlər valideynləri bezdirir.
   Məhşur psixoloq Alfred Adler bildirir ki, ailədə doğum ardıcıllığı uşağın yaranmış situasiyaya verdiyi qiyməti formalaşdırır.Adlerin fikrincə ,ilk uşaq nə qədər ki,ailədə yeganədir ona qibtə oluna bilər .İlk övladları dünyaya gələn zaman valideynlər çox həyəcan keçirir və demək olar ki,özlərini bu uşağa həsr edirlər .İlk övlad valideynlərdən sonsuz məhəbbət və qayğı görür.Tamamilə təhlükəsiz mühitlə əhatə olunur.Lakin bu ikinci övlad dünyaya gələnə qədər davam edir.Bu hal uşağın dünyaya baxışını dəyişdirir.Adler qeyd edir ki, bu zaman uşaq özünü “taxtından düşmüş padşah”kimi hiss edir.İkinci övlad dünyaya gəldikdən sonra valideyn özü də hiss etmədən diqqəti,sevgisi , qayğısı bölünür.Bu hal isə birinci uşağı qane etmir.Bu günə kimi nümünəvi uşaq birdən –birə dəyişir,müxtəlif kaprizlər edir.Özünün varlığını ,birinciliyini sübut etməyə çalışır . Amma təbii ki valideynlər məşğuldurlar .Uşağın kaprizlərinə heç də məhəl qoymurlar,kaprizlərin səbəbini anlamır ,bəzən də uşağı cəzəlandırırlar.
    Ortancıl uşaqlar daima birinciləri üstələməyə ,rekord vurmağa çalışırlar.Bəzi hallarda ikinci uşağın psixi və fiziki inkişafı birincini üstəliyir.
    Ailənin ən kiçik övladının isə işi necə deyərlər həmişə yaxşı gedir.Çünki o,həmişəlik taxtındadır.O, daima əzizlənir , qayğı ilə əhatə olunur.
    Bəs biz neyləməliyik ?Nə etməliyik ki , ikinci övladımız dünyaya gəldikdən sonra birincinin psixoloji vəziyyətində mənfiyə doğru dəyişiklik olmasın.Məsələn ,belə edə bilərik :Əvvəlcə prosese hazırlandırılmalıdır.Yəni,birdən-birə yeni uşaqla tanış olmamalıdır . Sonra ana xəstəxanadan körpəsi ilə evə gələrkən birincinin çoxdan istədiyi hər hansı bir oyuncağı (məsəsələn velospedi)alıb özü ilə gətirməli və bu hədiyyəni ona təzə doğulmuş qardaşı( bacısı) gətirib deməlidir.Bu ilk tanışlıq müsbət emosiyalarla yadda qalacaq .Ana icazə verməlidir ki, böyük uşaq körpəyə yaxınlaşsın .Ana onu körpədən uzaqlaşdırsa ,uşaqda balacaya qarşı aqressiya yaranacaq.Nəzarət uşaq hiss etmədən olmalıdır.
   Əziz valideynlər,nəzərə alın ki,uşaqlar bizim oyuncağımız deyil.Onlar da hissləri , fikirləri olan varlıqlardır.Uşaq üçün istənilən halda elə mühit yaranmalıdır ki, o özünü ifadə etsin və siz onun nə düşündüyünü , nələr hiss etdiyini anlayasınız.

 Uğur  İnkişaf Mərkəzinin rəhbəri: Psixoloq Kəmalə Əliyeva

Davamını oxu

Enuresis – Gecələr altını islatma

    Əziz analar ,keçən saylarımızda “Uşaqları güvəcə necə öyrətməli?” mövzüsuna toxunmuşduq.Çoxsaylı xahişləri nəzərə alaraq ,bu dəfə uşaqların gecə altlarını islatmaları ilə bağlı problemlərə toxunacıyıq.
   Çox vaxt analar bu halda nə etməli olduqlarını,necə davranmalı olduqlarını bilmirlər.Biz əvvəlcə bilməliyik ki, problemin səbəbləri nədir və bizi nə zaman narahat etməlidir.
Adətən ,uşaqlar gecələr altlarını islatmağı 5 yaşın tamamına kimi bitirmiş olmalıdırlar .Əgər uşaq 5yaşını tamamlıyıbsa və hələdə gecələr altını isladırsa ,burada bir problemin olduğunu valideyn artıq düşünməlidir .Əgər uşaq 5 yaşına keçibsə,həftədə iki gecədən artıq altını isladırsa, bu hal enuresis adlanır.İlk olaraq valideyn uşağı həkimə göstərməlidir.Fizioloji bir problemin olub –olmaması araşdırılır.Məsələn,ola bilər ki, uşaqda şəkər xəstəliyi ,idrar yolu infeksiyaları ,sidik sidik kisəsinin darlığı və s. Bu kimi problemlərə səbəb ola bilər.Əgər orqanlarında heç bir problem yoxdursa,psixoloqa müraciət etmək lazımdır.Uşaqlar gecələr altlarını niyə isladırlar? Bunun müxtəlif səbəbləri ola bilər.Ən çox rast gəlinən səbəblər bunlardır :

· İrsi faktor.Valideynlərdən birinin uşaq vaxtı bu haldan əziyyət çəkməsi

· Əzələ sistemindəki inkişafın ləngiməsi (Bunu yoxlamaq üçün uşaq gün ərzində ayaqyoluna 
gedərkən sidik boşaltmasını kəsib yenidən davam etməsini istəyin.Bunu bacarırsa əzələ inkişafında problemi yoxdur deməkdir) 

· ADH- hormonunun az-az ifraz olunması.Böyrəklərimizdə gecə yuxusu zamanı xüsusi hormon ifraz olunur.Bu hormon kifayət qedər ifraz edilmədikdə sidik buraxma halları çoxalır. 

· Bacı və ya qardaşına qarşı qisqanclıq.Adətən ,ailədə ikinci övlad dünyaya gədikdən sonra,sanki,birinci uşaq özünə diqqət çəkməyə çalışır və çıxış yolunu özünü uşaq kimi aparmaqda görür. 

· Ailə daxilindəki gərginliklər .Bu hal uşağın enuretik olmasına yol açan ən ciddi səbəblərdəndir .

· Yuxunun dərin olması.Bu cür uşaqlar çox dərin yuxuya gedirlər. Beyinin göndərdiyi siqnal uşağı oyandırmağı bacarmır. 

· Uşağın həddən çox müdafiə olunması.Yəni belə uşaqlar daima böyüklərin nəzarəti altında olur.Bu hal uşağın fiziki deyil , psixoloji olaraq böyüməsinə manə olur Uşaqda məsuliyyət,inam hissləri inkişaf etmir.O , daima özünü uşaq kimi aparır.Belə uşaqlarr körpəlikdən elə öyrədilir ki, onların yerinə hər şeyi valideyn edir. 

Bəs valideyn uşağa necə kömək edə bilər?!

Əgər ailədaxili konfliktlər varsa , aradan qaldırılmalı ,uşaq körpə kimi deyil , özünə inamı olan,məsuliyyətli, iradəli şəxs kimi böyüdülməlidir.Uşağa sonradan heç bir halda bez geyindirilməməlidir.Əgır yatağın batmasından narahatsınızsa, altına xüsusi örtük sərə bilərsiniz.Ana gecə ərzində bir neçə dəfə uşağı oyatmalı və ayaq yoluna aparmalıdır .Bunu edərkən uşağın tamamilə oyanmasını gözləmək lazımdır .Çünki ,uşaq gecə nə etdiyini və nə üçün oyandığını anlamalıdır .Bu vərdiş halını aldıqdan sonra o özü oyanmağa başlayacaq .Belə problemi olan uşaq heç vaxt digər uşaqlarla müqayisə edilməməlidir.Uşaq böyüdükcə onda bu halla bağlı çox utancaqlıq əmələ gəlir .Belə ki o, bir yerə qonaq getməkdən də çəkinir və yaşıdlarını utanır.Bu da uşaq üçün çox travmatik bir haldır .Əgər uşaq problemin fərqindədirsə ,onun fərdi xüsusiyyətləri nəzərə alınaraq ,bu halın keçici olduğunu söyləyib özünə inam hiss yaradılmalıdır.

Uğur İnkişaf Mərkəzinin rəhbəri: Psixoloq Kəmalə Əliyeva

Davamını oxu

Uşağı güvəcə necə öyrətməli?

      Bəzən valideynlərin belə bir söhbətinin şahidi oluruq.Mənim uşağım 1.2 yaşında tualetini artıq güvəcə edirdi.Başqa biri isə deyir : “Mənim balam isə 1.5 yaşından güvəcə gedir “.Sanki övladlarının buna tez öyrənməsi ilə öyünürlər.Bəzi valideynlər isə uşaqlarını güvəcə öyrədərkən zor tətbiq edirlər. Deməliyik ki , bu düzgün deyil. Uşağı güvəcə zorla otuzdurmaq olmaz. Araşdırmalara görə, insan şəxsiyyətinin qərarlılığının əsası 2-3 yaşlarında əmələ gəlir.Elə bu dönəm güvəcə öyrənmə mərhələsi ilə eyni vaxta təsadüf edir.Gəlin, ilk olaraq anlamağa çalışaq ki,uşağın “çiş” və ya “kaka” etməsi onun üçün nə deməkdir. Prosesə onun gözü ilə baxsaq,görərik ki,o, özünə aid olan bir şeyi verib –verməmək və bunu necə etmək qərarını özü verir.Uşaq hələ buna hazır deyilsə, siz nə etsəniz də nəticə olmayacaq.Belə olan halda,siz uşağın güvəcə hazır olub-olmadığını haradan biləcəksiniz?

Aşağıdakı hallarda uşağınızın güvəcə hazır olduğunu söyləmək olar:

• ·        Əgər uşağınız 16 ayını arxada qoyubsa;
• ·        Sadə əmrləri yerinə yetirə bilirsə (gəl,topu gətir,sağ ol və s.);
• ·        Qəbzlik problemi yoxdursa
• ·        Sadə təqlid bacarıqları varsa
• 
  

      Bunun üçün onda,ilk növbədə ,özünə inam yaratmaq lazımdır .Əgər uşaq bezini batırıbsa ,heç vaxt ona “ayıb olsun”,”nə pis iy gəlir” və s.kimi sözlər deməyin .Bezin içindəkini onun gözü qarşısında güvəcə boşaldın ,sonra atın.Bununla,uşaq güvəcə olan əlaqəni anlayacaq .Çalışın  ki, güvəci hər zaman onun gözü qarşısında qoyasınız .Paltarla belə olsa ,ora oturmasına icazə verin.İstəmirsə ,məcbur etməyin.Evdə böyük uşağınız varsa, onun güvəcə oturduğunu balacaya göstərin,yoxdursa böyüklərin ayaqyoluna getdiyini göstərin.Təəcüblənməyin! Bu yaş dövründə uşaqlar böyüklərı təqlid edir və öyrənmələri bu yolla baş verir.Çalışın ki, uşağı güvəcə otuxdurarkən ona vədlər verməyəsiniz.Çünki bəzən verdiyiniz vədə əməl etmirsiniz və yalançı vəziyyətinə düşürsünüz.Və ya vədlərə əməl etsəniz belə ,uşaq hər dəfə güvəcə getmək üçün sizdən bir şey istəyəcək.Siz ona sadəcə ona “Afərin!”deyin.Öz  jestiniz ,mimikanız və ya sözlərinizlə onda inam yaradın.

     Unutmayın ,əgər uşağınız sağlamdırsa ,heç bir əqli və fiziki problemi yoxdursa , 1.8-3 yaş arası  o , mütləq güvəcə özü oturacaq.Bu bir neçə ay əvvəl və sonra da ola bilər .Çünki hər bir uşaq individualdır və bu, onun inkişafında özünü büruzə verir.

Bəs, övladınızın fiziki və əqli qüsüru varsa,onda necə?

     Bu zaman siz ikiqat səbirli olmalısınız .Əgər inkişaf  yaşa uyğun getmirsə ,güvəcə öyrətmə prosesi xeyli uzanacaqdır.İşi demək olar ki, sizin iradəniz həll edəcək.İstər  normal ,istərsə də problemli uşaqlar əzələ sistemi tam kontrol edə bilmirlər.Güvəcə öyrənmə sırasında tez-tez altlarını isladırlar.Bu , onların özlərndən asılı deyil.Bu səbəbdən , onları danlamayın!Bu hadisə problemli uşaqlarda daha tez-tez baş verəcək.Siz daha inadkar olun.Evim batır ,yataqlar batır və s.kimi söhbətlər heç də işə yaramayacaq.Siz onun(“çiş və “kaka”edərkən) üz ifadəsinə fikir verin.O mütləq sizə bir siqnal verəcək . Yemək və çay saatından nə qədər sonra tualetini etdiyini izləyin.Hər dəfə özünü batırdıqdan sonra güvəci ona göstərib , səbir və sevgi ilə deyin : “Bax, balam bura etmək lazımdır “Bezi güvəcə boşaltma hadisəsini tətbiq edin.Bir sözlə , qüsurlu uşaqlarda problemin dərəcəsindən asılı olaraq ,yanaşma da müəyyən dərəcədə dəyişilməlidir.İstənilən halda sizdə hər şey alınacaq.

Uğur İnkişaf Mərkəzinin rəhbəri: Psixoloq Kəmalə Əliyeva

Davamını oxu

Cizgi filmlər və 25-ci kadr

   Subliminal mesajlar - insan gözünün görmədiyi , yalnızca şüuraltımıza həkk olunan mesajlardır. Bu subliminal mesajlarla  hər cizgi filmində,reklamlarda qarşılaşa bilərik.Subliminal mesajlar hər hansı reklam üçün və ya bir inancın yayılması üçün istifadə olunur. Biz bu mesajları şüurlu olaraq dərk etmirik , lakin bunlar bizim şüuraltımız tərəfindın qavranılır. Bu mesajlar insan beyninə video , yazı və musiqilər vasitəsilə ötürülür. Musiqinin altına insan qulağının eşidə bilməyəcəyi, amma şüuraltımızın qəbul edə biləcəyi dalğada mesajlar yerləşdirilir. Gözümüz isə saniyədə 24 kadr qəbul edə bilir.Beləcə serialların, reklamların arasınada 25-ci kadrdan istifadə etməklə mesajlar yerləşdirilir. Bunun səbəbi isə göz çuxurudur(fovea)dır.Beynimizdə bütün informasiyalar saxlanılır. Yalnız biz bunların şüurlu olaraq qavramırıq. Yəni bizim görübdə şüurlu olaraq dərk edə bilmədiyimiz , şüuraltında saxlanılır. 1957-ci ildə Vance Packard izlənilən bir film zamanı hər beş saniyədə bir flaş şəklində bir reklam mesajını göstərir. Bu mesajlar:

  “Coca Cola için”, “Acdınızmı? Popcorn yeyin” şəklində olur və son maraqlı nəticə əldə olunur; Popcorn satışı 57.8%,Coca Cola 18.1%artmışdır. Vance Packardın düşüncəsi özünü doğruldur.

   Cinsəllik və ölüm mesajları insanlara çox böyük təsir edir Şüuraltına işlənilən bu reklamlar müxtəlif dəyişiklikdə ola bilər. Bəs niyə belə gizli yolla mesaj verirlər? Mütəxəsislərə görə subliminal yolla verilən mesajlar daha təsir edicidir. Görə bilmədiyimiz  və şüurumuz qavramadığı  üçün inkar edə bilmirik. Bəs niyə bu mesajlar daha çox  cizgi filmlərində istifadə edirlər? 

 Uşaq yaşda bu mesajları onlara çatdırıb,onları idarə etməyi daha rahat hala gətirirlər.Çox subliminal mesajlarda cinsəlliklə bağlı gizlicə işlənmiş mesajlar olur, bir çox markalarda da cinsəl orqan temaları  işlənilibdir.

  Uşaqlar izlədikləri cizgi filmlərində olan qəhrəmanları özlərinə nümünə götürürlər.Günümüzə baxıldığında demək olarki hər bir uşağın  cizgi film izlədiyini və əgər cizgi film kanalı dəyişdrilərsə böyük reaksiylar verdiklərini görürük.Cizgi filmləri uşaqların inkişafına çox böyük təsir edir.Valideynlər bu mənada çox diqqətli olmalıdırlar!

Uğur İnkişaf Mərkəzinin mütəxəssisi Psixoloq Nərgiz Əzimzadə

Davamını oxu

Burnout ( Tükənmişlik sindromu)

Son zamanlarda yeni iş mühiti, idarəetmə sistemi, görülən işlərin keyfiyyəti, rəqabət və sair səbəblərə bağlı olaraq ortaya çıxan tükənmişlik sindromuna nəzər salaq. Burnout iş mühitində rast gəlinən psixoloji stresin bir növüdür.

Burnout qısaca insanın özünə böyük hədəflər seçib, daha sonra istəklərini həyata keçirə bilməyib, məyus olub, yorulduğunu və enerjisinin bitdiyini hiss etməsi kimi izah olunur.

Tükənmişlik sindromunda aşağıdakı fiziki, zehni, emosional simptomlara rast gəlinir.

Depressiv hisslər, köməksiz, güvənsiz hiss etmək, ümidsizlik, evdə münaqişələrin artması, əsəbilik, səbirsizlik kimi neqativ hisslərdə artım, nəzakət, hörmət və dostluq kimi pozitiv hisslərdə azalmalara rast gəlinir.

Fiziki olaraq, gücsüzlük, halsızlıq, xroniki yorğunluq, enerji itkisi, immunitetin zəifləməsi, xəstəliklərə qarşı həssaslaşmaq, baş ağrılarının çoxalması, əzələlərdə gərginlik, ürək bulantısı,həzm sistemində pozğunluq, bel ağrısı, yuxu rejiminin pozulması və sair fərqli problemlər müşahidə olunur.

Zehni olaraq, işindən həzz almamaq, həyata və öz işinə qarşı neqativ düşüncələrə rast gəlinir. Bunun nəticəsində isə işi tərk etmək davranışı baş verir. Tükənmişlik sindromu 4 mərhələdən keçir.

Birinci mərhələdə (mükəmməllik mərhələsi) insan işlə yükləndiyini hiss etdikcə  öz gücünün sərhədlərini aşmağa çalışaraq bu vəziyyətdən çıxmağa çalışır. Bu zaman böyük arzu-istək və enerji ilə doludur və buna görə də öz gücünə, iş qabiliyyətinə uyğun olmayan işlərə baş qoşar. Bunun üçün işini ilk sıraya qoyar gecələr yuxusuzluğa və gərgin iş mühitinə dözər. Özünə vaxt ayırmaz ancaq iş üçün çalışar. Bunu edərkən işinə o qədər aludə olar ki enerjisinin bitdiyini hiss etməz belə. Ancaq getdikcə yorulduğunu hiss edər. İkinci mərhələyə keçdikdə  insan vaxt keçdikcə arzu və ümidlərinin azaldığını hiss etməyə başlayır. İşin onu qane etməməsindən, qarşılaşdığı manelərdən, əvvəllər vecinə olmayan şeylərdən daha çox  narahat olmağa və ruhən çökməyə başlayar. Bütün bunlar insanda sıxışdırılmışlıq, qısıtlandırılmışlıq hissi oyadır. Üçüncü mərhələdə insan qarşılaşdığı neqativ situatsiyanı dəyişdirməyin çətinliyi ilə özünü ümidsiz və çərçivəyə salınmış hiss edər. Bu vəziyyətlə mübarizə aparmağa çalışsa da ortaya fərqli faydasız özünü müdafiə mexanizmaları çıxır, vəziyyəti daha da pisləşdirir. Hər insan şəxsiyyətinə uyğun olaraq özünü müdafiə mexanizmalarından istifadə edir. Bütün cəhdlərinin boşa çıxması insanın laqeydləşməsinə səbəb olur. Dördüncü mərhələdə ( apati mərhələsi) insanda ətrafındakı hadisələrə qarşı reaksiyalarının zəifləməsi, donuqlaşmaq və laqeydləşmək meydana çıxır. Hər kəs tərəfindən görünən dərin ümidsizlik vəziyyəti, inanclarına, dəyərlərinə qarşı inamsızlıq müşahidə olunur. Fərdin iş yerində və cəmiyyətdə ünsiyyəti azalır. Bu mərhələdə tez-tez iş yerindən icazə almaq, istefa etmək, işinə qarşı laqeydlik, vəzifəsini icra etməmək hallarına daha çox rast gəlinir.

Fərdin şəxsiyyəti ilə bağlı xüsusiyyətlər, yaşı, cinsiyyəti, təhsili, problemlərlə mübarizə etmək bacarığı, mədəni vəziyyəti, sosial dəstəyi, işindən maddi-mənəvi zövq alması, işlə bağlı risklər, çətinliklər, təhlükələr, idarəçinin ədalət anlayışı, təqdim etdiyi məhdud imkanlar və sair tükənmişlik sindromunun ortaya çıxmasında rol oynayan faktorlardır.

Evlilik kimi sosial dəstəyin mövcudluğu, işində təcrübə və problem həll etmək bacarığının artması, işinə olan sevgi və dəyərin varlığı, işdən kənar ona zövq və həzz verən, rahatladan fəaliyyətlərin varlığı tükənmənin qarşısını alacaq və ya onunla mübarizə aparacaq köməkçi faktorlardır.

İş yerində tükənmişlik sindromunun ortaya çıxmasında 3 hal daha çox rol oyanaya bilir.

1) Bir birilə ziddiyyət təşkil edən öhdəliklər daşıyan insan, prioritetlərini müəyyən edib öhdəliklərini sıralamaq yerinə hər işi eyni vaxtda mükəmməl şəkildə görməyə çalışır. Bu zaman daha çox yorulub, tükənmişlik sindromuna səbəb ola bilər.

2) İşçi ondan mükəmməl kariyera qurmasını gözlənildiyini bilir amma özünə yol göstərən (supervisor) ya da ona model ola biləcək şəxlər olmadığı üçün bunun öhdəsindən necə gələcəyi barəsində heç bir fikri yoxdur. Bunun nəticəsində də heç bir işdə faydalı ola bilməyəcəyi, bacarmayacağını düşünür.

3) "Yox" demək davranışını bacarmayan, heç kəsi incitməmək hər kəsi razı salmaq üçün edilən hər təklifə, işə razı olan ,altından qalxa bilməyəcəyi öhdəlikləri alan insan nəticə olaraq tükənmək nöqtəsinə gəlib çıxa bilər.

Bütün bunlardan başqa çalışdığı mühit, yer, məkanla bağlı problemlər, stres və fərdin özünü işində rahat hiss etməməsinə səbəb ola bilir. Bunlardan ən vacibləri:

·         Həddindən artıq iş yükü və dincəlməyə ayrılmış vaxtın az olması

·         İdarəçilərdə və nəzarət prosesində olan əskiklər

·         Qurum içində maarifləndirmək/məlumatlandırmaq, istiqamətləndirmək prosesində olan əskiklər

·         Gördüyü işə nəzarət və cəlb etmək hissindən məhrum edilmək

·         İşçilər arasında bir birinə dəstək və sosial əlaqələrin az olması

·         Çətin və dözülməz iş mühiti və sair olaraq sadalamaq olar.

Burnout ilə mübarizə aparmaq ilk başda öz hesabına mümkün ola bilər. Amma xronikləşmiş və ciddiləşmiş bir hal aldıqda profesional xidmətdən istifadə etmək lazımdır.

Tükənmişlik sindromunu görməməzlikdən gəldikdə, əşşi ötüb keçər dedikdə bunlar baş verir:

İşini itirmək, maddi itkilər, ailə daxili problemlər və münasibətlərdə pozğunluq, təhnalıq hissi. Buna bağlı olaraq spirtli içkilərə və siqaretə daha çox meyl etmək qarşımıza  çıxır. Depressiya və sair kimi müxtəlif psixoloji, fizioloji əlamətləri göstərən somatoform pozğunluqlarla da nəticələnir.

Problemi özü həll etmək istəyənlər özlərinə bu sualları verə bilərlər:

·         Yorğunluq hissi nə zaman başladı?

·         Bu yorğunluq hissi nə zaman həyatınızda vacib yer tutmağa başladı?

·         Kolleqalarınızla olan münasibətlərinizdə nə vaxtdan sonra tolerantlığınızı itirməyə başladığınızı hiss etdiniz?

·         Çalışdığınız proyektlərdə öhdənizə düşən vəzifə, məsuliyyətin nə olduğunu bilirsiniz?

Bu suallara verilən cavablar fərdin  prioritet və dəyərlərinə yenidən nəzər salmasına və onları yenidən təşkil etməsinə kömək olacaqdır. İkici addım isə, fərdin həyatında bəzi dəyişikliklər etməsidir. İşinə qarşı həvəsi azaldığında işi və ya ən azından öhdəliklərini dəyişmək faydalı ola bilər. Gördüyü işdə fasilə vermək özünə gəlməsinə faydalı olacaqdır.

Tükənmişlik sindromu ilə bağlı şəxsi qərarlardan başqa daha profesional üsullar da mövcuddur. Bu üsulların tətbiq edənlər  fərdi çalışanlar, işçi qrupları və idarəçilər olmaqla 3 qrupa ayrılır. Bu sindromla mübarizə aparmaq üçün strategiya qurmaq, planlamaq və tətbiq etmək daha çox idarəçi ya da iş mühitini təşkil edənlərin qərarlarına bağlıdır.

Fərdi və grup şəklində işləyənlər: İş mühitinə nəzarətin az olduğu yerlərdə fərdi olaraq problem ilə mübarizə aparmaq ilk başda gəlir. Tükənmişlik sindromu ilə mübarizə aparmaq üçün komanda şəklində çalışmaq ən yaxşı üsullardandır. İş yerlərində sosial dəstək məqsədilə gruplar yaratmaq, iclaslar, yığıncaqlar etmək, oxşar iş şərtləri ilə çalışanların iş mühitinin çətinlikləri və streslə mübarizə aparmaq, qarşılıqlı fikir alış verişi  üçün rahat bir mühit yaratmaq lazımdır. Streslə mübarizə kimi və sair profesionallar tərəfindən verilən psixoloji təlimlərin artırılması da vacibdir.

Qurumun həyata keçirdiyi metodlar:

İşin modifikasiyası: Həddindən artıq iş yükü, boş oturmaq, qeyri-müəyyənlik və ya münaqişələrdən qaynaqlanan stresin azaldılmasında ən yaxşı üsuldur. Eyni zamanda iş və işçinin bir birinə uyğunlaşmasına kömək olur. Fərdi iş stresinin azaldılması üçün işin yenidən təşkil olunmasına kömək olacaq üsullar:

·       1. Çətin işləri işçilər arasında bərabər paylayaraq, iş yükünün eyni insanların üzərinə düşməsinin qarşını almaq.

      2.Gün ərzində işdən kənar əyləcəli, işçinin dincəlməsinə kömək edən fəaliyyətlərin olması

·        3. İşçilərə yeni programlar, planlar qurmaqlarına imkan yaratmaq.

Konsultasiya xidmətləri: Bu üsulla konsultantları, insan qaynaqları ilə çalışan mütəxxəssisləri tənqid və yeni fikirlərə, təkliflərə daha xoş baxmasına nail olarkən, işçilərin də fikirlərinə dəyər vermiş oluruq. Müəyyən vaxtlarda feedback ( geribildirim) almaq üçün anketlərin hazırlanması da faydalı olacaq. Bu anketlər vasitəsilə iş mühiti, işin keyfiyyəti, qurumun əskiklikləri və sair ilə bağlı dəyərləndirmələr aparılır. Bu dəyərləndirmələrin köməyilə problemlər aşkar olunur, düzgün planlamaq, strategiya qurmaq və tətbiq etməklə problemlər də öz həlli yolunu tapır.

Qurum olaraq problemi həll etmək: Keyfiyyəti idarə və inkişaf etdirmək programlarının bir məqsədi də iş mühitinin doğru qiymətləndirilməsi, problemlərin ilk ortaya çıxdığı zaman onu görməyə kömək edən bir sistemin yaradılmasını təmin etməkdir. İşçilərlə problemləri həll etmək məqsədilə iclasların təşkil olunması şəxsiyyətdə qarışıqlıq (kimliyi ilə bağlı böhran)  və ünsiyyət qurmaq bacarıqlarından qaynaqlanan münaqişələrin qarşısını ala bilər.

Uğur İnkişaf Mərkəxinin mütəxəssisi Psixoloq-konsultant Nərgiz Qaravəliyeva

Davamını oxu

Travma

   

    Travma insanın ego bütünlüyünü təhdid edən,onun ruhunu sarsıdan hər hansı bir şiddətli faktordur. Travmada həyatımıza,bədənimizə,inanclarımıza,sevdiklərimizə qarşı bir təhdid var.Travma qəfildən, nə etsək də heç vaxt  hazır olmadığımız vəziyyətdə varlığımızı təşkil edən fiziki,psixoloji faktorlara vurulan zərbədir.Bizi keçmişimiz və gələcəyimizdən (şiddətinə görə dəyişir) qoparan zamansızlıq halıdır.
    Travma 2 cür olur: Fərdi və ictimai travmalar.
Fərdi travmalara işsizlik,boşanmaq,ayrılıqlar,ailə daxilində şiddət,təcavüz,yol qəzaları,xəstəliklər, fiziki qüsurlu olmaq,qəfil ölüm və sair halları daxildir.
Müharibə,terror,təbiət hadisələri ( zəlzələ, vulkan partlaması, sel və sair ), iqtisadi böhranlar isə ictimai travmalara aiddir.

Keçmişdə başqa fəlakət qurbanları, ailə daxilində şiddətə məruz qalanlar,yaxın keçmişdə doğmalarından birini itirənlər,istər ailə içində istərsə də iş yerində emosional bağları zəif olanlar, xroniki xəstəliklərin daşıyıcıları,psixososial problemləri olanlar travmanın təsirini ən ağır yaşayan riskli qruplardır.

Travmadan sonra belə reaksiyalarla qarşılaşılır:

Şok,kədər,qəzəb,günahkarlıq,ümidsizlik,narahatlıq,qorxu,pessimistlik,donuqluq, həddindən artıq əsəbilik,çarəsizlik,özünü hiss etməmək travma sonrasında verilən emosional reaksiyalardır. İnamsızlıq,diqqətsizlik,unutqanlıq,bəzən intaharı düşünmək,düşüncələrdə ümumiləşdirmələr ( hamı və hər şey pisdir),hallisünasiyalar, hadisə ilə bağlı göz önünə gələn görüntülər və hadisəni təkrar müxtəlif zamanlarda yaşamaq (flashback) və sair kimi reaksiyalara da rast gəlmək olur.

Fiziki olaraq baş və sinə ağrıları, ürək bulanmalar, ürək döyüntüləri, səslərə qarşı həssaslıq, iştahın artması və ya kəsilməsi, xroniki yorğunluq halları, nəfəs darlığı və immunitetin zəifləməsi ilə tez-tez xəstələnmək və sair əslində bədənimizin travma qarşısında özünü ifadə etməsidir.

İçə qapanmaq, özünə qarşı laqeydlik, sosial həyatdan uzaqlaşmaq, narkotik və içkidən istifadə etmək, qaçmaq, danışmaqdan imtina etmək, diqqətsizlik, eyni şeylə məşğul olmaq və ya hər fəaliyyətdən tez bezib başqa şeylərə yönəlmək, heç bir şey olmamış kimi davranmaq travmadan sonra rast gəlinən davranışlardır.

Bütün ictimai və fərdi travmalar sonrasında bizim yaxşı, etibarlı, güvən içində bir həyatda yaşadığımız inancı zədələnir. "Nə baş verir başa düşmürəm?", "Nə edəcəyimi bilmirəm?" kimi reaksiyalar iqtisadi böhran kimi ictimai travmalardan sonra üzə çıxan reaksiyalardır.

Travmaya daha çox uşaqlar və yeniyetmələr şiddətli reaksiya verir. Uşaqlarda daha çox qorxu və narahatlıqlara rast gəlinir. Qorxu əslində hər bir insanın təhlükə qarşısında verdiyi normal reaksiyadır. Uşaqlar hadisələrin təkrarlanmasından, ölümdən, ailəsindən ayrlmaqdan və ya yalnız qalmaqdan qorxurlar. Yaşanılan hadisədən daha çox xəyal dünyalarının yaratdığı qorxuları da yaşaya bilirlər. Uşaqlarda ən çox rast gəlinən yuxu rejimlərinin pozulmasıdır. Tək yatmaq istəməzlər, yuxuya getməkdə çətinlik çəkə bilərlər, gecələr tez-tez oyana bilərlər, qorxulu yuxular görə bilərlər. Belə vaxtlarda normal olaraq valideynlərinin yanında olmaq istəyirlər. Uşaqlar stres yaşadıqları zaman daha balaca yaşlarına geri qayıda bilirlər ( altlarını isladırlar, barmaqlarını əmirlər, anaya yapışırlar). Valideynlər bu davranışlar qarşısında sərt reaksiya verdikləri zaman bu davranışları daha da çoxalır və şiddətli hal alır. Uşağı bu vəziyyətdən çıxarmaq üçün ilk əvvəl onu başa düşmək vacibdir. Uşaqların qorxuları mənasız hesab edildikdə və buna görə danlandıqlarında başa düşülmədikləri fikrinə düşüb özlərindən utanırlar, özlərini rədd edilmiş və sevilmirmiş kimi hiss edirlər. Bu da qorxularının daha da artmasına səbəb olar. Buna görə də uşaqlarınıza qulaq asın və sizinlə danışması üçün onu cəsarətləndirin. Travmatik hadisələr qarşısında bəzən valideynlər daha çox təsirlənir, özlərini ələ ala bilmədikləri üçün susmağa üstünlük verirlər. Belə vəziyyətlərdə uşaqlarla öz düşüncə və hisslərini bölüşmək uşaqlarda da öz hisslərini paylaşmağa cəsarətləndirər. Uşaqlara "bilirəm qorxursan" , "bu çox qorxunc bir hadisədir" kimi ifadələrlə emosiyalarınızı dilə gətirməniz onu rahatladacaqdır. Çünki hadisələr qarşısında verdiyi reaksiyaların normal olduğunu öyrənmək ona cəsarət verib rahatlamağına səbəb olacaqdır. Belə zamanlarda uşaqlarla daha çox birlikdə zaman keçirilməlidir. Gündüz vaxtı onunla daha çox oynayıb, birlikdə zaman keçirsəniz gecə rahat yatacaqdır. Bir müddət sizinlə yatmaq istəyəcəkdir. Buna razı olun amma bu vəziyyətin uzun bir müddət davam etməsinə imkan yaratmayıb. Məsələn onunla razılaşın ki 3-4 gün sonra normal vəziyyətinə geri qayıdana kimi bu davranış (birlikdə yatmaq) davam edəcəkdir. Zaman dolanda şərtinizə əməl edin. Uşağın günlük işlərdə sizə kömək etməsinə imkan yaradın. ( süfrəni yığışdırması, evi tozsoranlaması və sair). Uşaqlar təriflənməkdən həzz alırlar. Xüsusən belə kritik zamanlarda uşaqların neqativ davranışları yerinə pozitiv davranışları daha qabardılıb onları təqdir eləmək lazımdır. Məktəbə getməkdən imtina edən uşaqlar mütləq məktəbə göndərilməlidir. Bu mövzuda məktəb psixoloqundan kömək ala bilərsiniz.

 Travma ilə necə mübarizə apara bilərik?

Məlumatlanmaq, çox balaca da olsa həyata keçirə biləciyimiz öhdəliklərə boyun olmaq, sosial əlaqələrimizi gücləndirmək, güvəndiyiniz insanlar və dostlarla sıx əlaqələr qurmaq, içə qapanmaqdan qaçmaq.

Travma qarşısında verdiyiniz reaksiyalar sizə yad olsa da digər insanların da göstərdiyi normal reaksiyalardır. Siz deyil , başınıza gələn fəlakətlər anormal vəziyyətlərdir. Heç bir zaman buna görə günahkarlıq hissi keçirməyin!  

Fiziki sağlamlığınıza diqqət edin. Sağlam həyat tərzi yaşayın, yaxşı qidalanın. İdmanla məşğul olun! Dincəlmək üçün özünüzə zaman ayırın. Spritli içki və narkotiklərdən uzaq olun.

Emosional cəhətdən yaxın zamanlarda həyatınızda hansı dəyişikliklər baş verəcək onu düşünün. Bu barədə məlumatlanın. Məsələn yaxın zamanda toyunuz olacaqsa evlilik həyatı, qarşı cinslə bağlı, sizi pozitiv, neqativ  fərqi yoxdu nələrin gözləməsi ilə əlaqədar yaxınlarınızdan, böyüklərdən, mütəxxəssislərdən (həkim, psixoloq və sair) informasiyalar alın. Özünüz neqativ hallar baş verərsə necə həll yollarından istifadə etmənizlə bağlı düşünün.

Heç zaman unutmayın! Başınıza gələn hadisələr sizin iradənizdən asılı olmayaraq baş verdi və nə etsəniz də bunun qarşısını ala bilməyəcəkdiniz. Bu sadəcə sizin və sizin doğmalarınızı başına gələn fəlakətdir kimi ümumiləşdirilmiş düşüncələrdən qaçın. Hərəkətlərinizə diqqət edin. Həyatınızı qaydasına qoymağa çalışın və unutmayın ki heç nə əvvəlki kimi olmayacaq. Sizin üçün vacib olan şeylər təbii olaraq dəyişəcəkdir. Artıq mənasız olduğunu düşündüyünüz şeyləri həyatınızdan çıxarın. Sizin üçün doğma və etibarlı olduğunu düşündüyünüz insanlarla daha çox əlaqə saxlayıb, tez-tez görüşün. Çalışın keçmiş üçün heyifslənmək və gələcək üçün narahatlıq keçirmək yerinə BU GÜNÜ yaşayın.

Nə zaman psixoloqa müraciət etməlisiniz:

·         Fiziki və ya psixoloji zərər görüb yaxud belə bir hadisəyə şahid olmusunuzsa, bu zaman dəhşətli qorxu yaşayıb, çarəsizlik və ümidsizlik hiss etmisinizsə

·         Hadisə ilə bağlı görüntülər gözünüzün qarşısından getmirsə

·         Üzərindən uzun bir müddət keçsə sanki o hadisəni bu gün yaşayırmışsınız kimi hiss edirsəniz (flashback)

·         Qorxulu yuxular görürsəniz

·         Dinlədiyiniz hər musiqi, oxuduğunuz hər yazı, qarşınıza çıxan hər bir şey o hadisəni sizə xatırladırsa və siz buna qarşı emosional reaksiyalar verirsəniz

·         Həyata və özünüzə qarşı laqeyd olmusunuzsa, heç bir şeydən həzz almırsınızsa

·         İnsanlardan uzaqlaşıb, içinizə qapanmısınızsa

·         Bu göstəricilər hadisədən bir ay keçsə də davam edirsə

·         Bu reaksiyalar şəxsi, iş, sosial həyatınıza neqativ təsirlər edirsə

·         Yuxu problemləri uzun zamandır davam edirsə

·         Qorxularınız daha da artarsa

Bu zaman bir profesionala, psixoloqa müraciət etməniz şərtdir. Psixoterapiya ilə bütün bunlar düzələ bilir. Əks halda gün gündən göstəricilər daha da artacaq həyatınızı dözülməz hala gətirəcəkdir.

Uğur İnkişaf Mərkəxinin mütəxəssisi Psixoloq-konsultant Nərgiz Qaravəliyeva

Davamını oxu

Sürü psixologiyası

                                     

     Bu qavram ilk dəfə 1848ci ildə Amerikanın siyasət sistemində istifadə olunmağa başlamışdır.Dan Rice adlı kloun (sirk artisti)  o illərdə arabadan(at arabası) istifadə edərək seçkilərdə səs toplama turlarına qatılıb.Bu arabada yüksək səsli,şən musiqilərdən istifadə olunub və "arabaya qoşul" şüarıyla insanların diqqətini çəkirmiş.Bununla populyarlıq əldə edərək  seçkidə qalib gəlir.Bu qavramın ortaya çıxma səbəbi olan bu hadisəyə görə sürü psixologiyası ingilis dilində "Bandwagon effect"  adlanır.Sürü psixologiyası təməlində bir çox qanun və şərtlərin müəyyən inanc,grup, partiya,ölkə və s. insanları arasında yayılmasıdır.Burada önəmli olan insanlar tərəfindən həmin inancın həyata keçmə ehtimalının qəbul edilməsi, çox böyük bir kütlənin ona inanmasına bağlı olmasıdır.Sürü psixologiyası bütün yaş grupları arasında cəmiyyətdə müxtəlif təbəqədən olan insanlar arasında rast gəlinən bir vəziyyətdir.Xüsusən gənc nəsil buna daha çox meyillidir.

      Uğurlu insanların davranışları,vərdişləri,inancları ətrafdakılara daha çox güvən, inam hissi verir.Belə insanları izləmək normal insani bir davranışdır.Uğurlu insanın populyarlığı və etibarlılığından təsirlənən,onun cazibəsinə qapılan insan analitik düşünmənin vacib olduğu analiz etmə bacarığını itirir.Siyasətdə sürü psixologiyası bir siyasi cərəyanı sadəcə populyar olmasına görə dəstəkləyən seçicilərdə rast gəlinir.Buna görə də seçicilər qazanma şansının çox olduğunu təxmin etdiyi namizədi dəstəkləyirlər.

    İnsanların hər hansı qrupa adaptasiya olmasının ən böyük səbəblərindən biri, tənha qalmaq qorxusudur.Əgər zehnimiz qorxularla dolu olmasaydı hər zaman aydın və analitik düşünərdik.Əgər qərarlarımızda məntiq və tutarlılıq yoxdusa gözü bağlı digərlərini təqib edirik.

  İş həyatında komanda üzvləri,komandasının və ya digər komanda üzvlərinin performanslarında çatışmazlıqların olduğunu görməməzlikdən gəlməyə çalışar. Bunun səbəbi,verilən qərarların doğruluğuna mühakimə etmədən hər zaman komandasını dəstəkləməyə meyilli olmalarıdır.Bunun kimi fərqli situatsiyalar insanlar sürü psixologiyasının mənfi cəhətlərini yaşayırlar.Sürü psixologiyası bəzi insanların və digər canlıların bütün olaraq özünü qavrama və dərk etmə davranışının təməlində qərar vermə qabiliyyətinin yoxluğunun nəticəsidir.Amma onu da qeyd edək ki cəmiyyətin təzyiqi,cərəyanlar,piarlar və sair içində sözün əsl mənasında təsirlənməmək mümkün deyil.Hamımız qərar vermək və irəli getmək üçün həyatın reallığını mənimsəməliyik.Qərarlarımızın doğruluğundan əmin olmasaq da öz prinsip və həyat fəlsəfəmizə daim müraciət etməliyik.

Uğur İnkişaf Mərkəxinin mütəxəssisi Psixoloq-konsultant Nərgiz Qaravəliyeva

Davamını oxu